Abdurrahman El-Hazini Kimdir? Kısaca Hayatı ve Eserleri Nelerdir?

Aslen Bizans asıllı bir köle olan Abdurrahman El-Hazini, 1118 (H.512) yılında sahibinin Türkistan’ın Merv şehrinde bulunan Merv Sarayı’nda hazinedar olmasından dolayı el-Hazini ismiyle tanınmıştır. Efendisinin kendisine sunmuş olduğu imkânlarla, kendi devrinin en iyi eğitimi görmüştür. Özellikle felsefe ve matematik alanında kendisini mükemmel bir şekilde yetiştirmiştir.

Daha sonra Selçuklu Devleti’nin Sultanı Melikşah’ın oğlu Sultan Sencer döneminde bir ilim ve edebiyat merkezi haline gelen Merv’de, sarayın desteğiyle çalışma ve araştırmalarını titizlikle yürütmüştür.

El Hazini‘yi ilim dünyasına tanıtan ve astronomi ile ilgili en önemli ve en güvenilir bir eser olarak kabul edilen Zic’ini Sultan Sencer için hazırlamıştır. Yine Sultan Sencer onun hazinesinde kullanılmak üzere, kendisine her çağın, ilmi alet yapıcıları arasında mümtaz bir mevki kazandırmış olan “mizanü’l-hikme” adını verdiği bir hidrostatik terazi yapmıştır. Bu terazi sayesinde metallerin ve taşların saf olup olmadıkları, iki elementten meydana gelen alaşımlarda metallerin karışma oranları tespit edilebiliyordu.

Söz konusu terazi hassasiyet yönünden daha önce yapılanlardan çok daha iyi ve üstündü. Hayatı hakkında fazla bilgiye sahip olmadığımız Abdurrahman El-Hazini’nin yapmış olduğu çok önemli ve değerli çalışmalar yeterli değildir. Kendinden önceki araştırmacılara çok bağımlıdır ve özellikle Biruni ve Asfizari’den alıntılar yapmıştır; ancak bu konularda olan derin bilgisi de inkar edilemez.

Hazini’nin beş eseri M.Khanikov tarafından incelerek İngilizceye çevrilip Amerika’nın New Haven eyaletinde 1859 yılında kitap haline getirilmiştir.

Hazini’nin fizik konularındaki buluşları, günümüzün modern üniversitelerinde incelenmiş ve birçok yeni cizahların bulunmasına ışık tutmuştur. Bilim tarihinin ünlü isimleri Hazini’nin bütün asırların fizik üstadı olduğunu, İbn-i Sina, Biruni ve İbn-i Heysem gibi bilim insanlarını kendi alanında geride bıraktığını kabul ettiklerini yazmışlardır.

Abdurrahman El- Hazini 1155 (H.550) senesinde Türkistan’da vefat etmiştir.

Abdurrahman El-Hazini’nin Eserleri

1. Ez-Zic-ül-Mu’teber-il-Senceri: Yaptığı astronomik gözlemler sonucu hazırladığı bu eserini, Sultan Melikşah’ın oğlu Sultan Sencer’e ithaf etmiştir. Eserinde, bütün gezegenlerin gözlem sonuçlarını, pozisyonlarının hesaplanmasını yapmıştır. Güneş ve ay’ın pozisyonlarını hesaplamıştır. Sonraki asırlarda Kutbüddin Şirazi’nin çalışmalarına zemin hazırlamıştır. Bu eserini hazırlarken, Hüsameddin Salar ve Envari adlı iki ilim adamıyla çalışarak gözlemler yapmıştır. Ayrıca bu eserinde, Merv şehri enlemine göre yıldızların durumları hakkında da bilgi vermektedir.
2. Kitab-ül-Âlat-il-Acibeti: Bu eserinde rasad aletleri üzerinde durmakta ve astronomi nazariyesini ortaya koymaktadır.
3. Kitabu Mizan-il-Hikme: Bu eser sekiz ciltten oluşur. Her ciltte ayrı konular ele alınır. Örneğin 1. ciltte; hidrostatik konuları, 2. ciltte muhtelif yoğunluk hesaplamaları, 3. ciltte yerçekim yasaları, 4. ciltte Arşimed ve Menelaos’un hidrostatikle ilgili görüşleri, 5. ciltte muhtelif maddelerin ağırlık ölçümleri, 6. ciltte muhtelif cisimlerin yoğunluklarının hesaplanması, 7. ciltte muhtelif konularda kendi buluşlarına ait örneklerin incelenmesi, 8. ciltte ise astronomi ile ilgili konular işlenmiştir.
4. Cami-üt-Tevarih,
5. Kitabün fil-Fecri veş-Şafak,
6. Kitab-üt-Tefhim