Ukrayna Rusya savaşında Montrö krizi: Türkiye'nin muhtemel senaryoları
Rusya’nın Ukrayna’ya başlattığı saldırı Çanakkale ve İstanbul Boğazlarından geçişi düzenleyen Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ni yeniden gündeme getirdi. Ukrayna, Türkiye’den Boğazları Rus savaş gemilerine kapatmasını istedi. Ancak eğer Türkiye doğrudan savaşta değilse ya da kendini tehdit altında görmüyorsa Montrö’ye göre, savaş zamanlarında savaş gemileri Boğazlardan geçebiliyor. Savaşan devletlerin savaş gemilerinin geçişi ise Montrö’ye göre yasak. Ukrayna'nın talebi üzerine Türkiye eğer isterse Rusya savaş gemilerine Boğazları kapatabiliyor. Ancak bunu yaparsa Ukrayna’ya da kapatması gerekiyor. Aksi takdirde taraf tutulmuş oluyor.
Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin 24 Şubat Perşembe sabahı saat 06.00’da Ukrayna’ya saldırı başlatıldığını duyurdu. Günün ilk ışıklarıyla birlikte Rus ordusu kara, hava ve denizden Ukrayna topraklarına saldırarak askeri üsleri, hava savunma sistemlerini ve stratejik hedefleri vururken, tanklar Ukrayna’nın Kiev’e doğru ilerlemeye başladı. Saldırı sonrası Rusya’ya saldırmayacaklarını, kendilerini savunacaklarını açıklayan Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy, ülkede sıkıyönetim ilan ederek her Ukrayna vatandaşının ülkesini koruyacağını açıkladı. Rusya’yı İkinci Dünya Savaşı’ndaki Nazilere benzeten ve eli silah tutan herkese silah verileceğini duyuran Ukrayna lideri, vatandaşlarını ülkelerini ve özgürlüklerini savunmaya çağırdı. Zelenskiy, ayrıca Rus halkına seslenerek savaşa tepki göstermek için sokaklara çıkmalarını istedi.
İki ülke arasındaki son durum tüm dünya tarafından takip edilirken Ukrayna'nın Ankara Büyükelçisi Vasil Bodnar, Türkiye’den Çanakkale ve İstanbul Boğazı’nı Rusya’nın savaş gemilerine kapatmasını, Rusya’ya yaptırımlar dayatılmasını ve hava sahasının kapatılmasını talep ettiklerini söyledi.
MONTRÖ’YE GÖRE BOĞAZLAR’DAN GEÇİŞ
1936 yılında imzalanan Montrö Boğazlar Sözleşmesi, barış zamanı, Türkiye’nin tarafsız olduğu savaş zamanı, Türkiye’nin muharip olduğu savaş zamanı ve Türkiye’nin kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidine maruz saydığı durumlar olmak üzere Boğazlardan geçiş rejimi, ticaret ve savaş gemileri ayrımı gözetilerek dört durum öngörülerek düzenlenmiştir. Sözleşmeye göre, Türkiye, Boğazlar üzerinde tam yetki ve kontrole sahip.
Ukrayna “Montrö Anlaşması'nın 19'uncu maddesi devreye koyulmalıdır” diyerek Boğazlar’ın gemilere kapatılmasını talep ederken Montrö’ye göre Boğazlar üzerinde kontrol sahibi olan Türkiye’nin bu konuda muhtemel senaryoları şöyle;
Sözleşme ile savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçişini düzenleme yetkisine sahip olan Türkiye, Montrö ile savaş veya savaş tehdidi altında saydığı durumlarda Boğazlar’ı yabancı savaş gemilerine kapatma yetkisine sahip.
BARIŞ ZAMANINDA BOĞAZLARIN DURUMU
Barış zamanlarında savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçişi sözleşmenin 10. Maddesinden 18. Maddesine kadar düzenlenmiştir. Savaş zamanı hükümlerinin düzenlendiği 19. Maddeye göre; Türkiye savaşan değil ise savaş gemileri 10. maddeden 18. maddeye kadar olan maddelerde belirtilen koşullarla aynı koşullar içinde, Boğazlar'dan tam bir geçiş ve gidiş-geliş özgürlüğünden yararlanabiliyor. Ancak savaşan herhangi bir devletin savaş gemilerinin Boğazlar'dan geçmesi yasak olacaktır.
SAVAŞ ZAMANINDA BOĞAZLARIN DURUMU
Montrö’nün 20. Maddesine göre ise; Savaş zamanında, Türkiye savaşan ise, 10. maddeden 18. maddeye kadar olan maddelerin hükümleri uygulanamayacaktır; savaş gemilerinin geçişi konusunda Türk Hükümeti tümüyle dilediği gibi davranabilecektir. Türkiye bu maddeyi kullanmadan önce Boğazlar’dan geçmiş olan savaş gemilerinin bağlama limanları olan ülkelerine dönmesi ise serbest. Ancak, bu durumda da 20. Maddenin uygulanmasına neden olan devletin gemilerinin bağlama limanına geri dönme hakkından yararlandırıp yararlandırmama yetkisi de Türkiye’de.
Montrö’nün 21. Maddesine göre ise; Türkiye kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karşısında sayarsa, Montrö’nün 20. Maddesinde yer alan hükümlerini uygulama hakkına sahip.
Türkiye, sözleşmenin 20. maddesine göre kendi savaşmadığı ancak üçüncü ülkelerin savaştığı durumlarda da kendisini tehdit altında gördüğünü sayarsa Boğazlar’ı kapatabiliyor.
Karadeniz’e kıyısı olmayan ülkelerin savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçişi de sözleşmede düzenlenmiştir. Buna göre Boğazlar’dan geçişlerinden önce yabancı savaş gemileri 15 gün önceden Türkiye bildirim yapmak zorunluluğuyla Karadeniz’de 21 gün kalabiliyor. Karadeniz’e kıyısı olan ülkelerin ise geçişten 8 gün önce Türkiye’ye bildirimde bulunma zorunluluğu bulunuyor.
RUSYA UKRAYNA SAVAŞINDA MONTRÖ KRİZİ
Savaş durumunda olan Rusya ile Ukrayna Karadeniz’ kıyısı olan ülkeler. Montrö’ye göre barış zamanında olduğu gibi savaşta olmayan ülkelerin gemileri savaş zamanında da Boğazlar’dan geçiş hakkına sahip. Sözleşmedeki düzenleme dikkate alındığında Rusya ve Ukrayna savaş durumunda. Ukrayna'nın talebi üzerine Türkiye eğer isterse Boğazlar’ı Rus savaş gemilerinin geçişine kapatabiliyor. Ancak Türkiye Boğazlar’ı Ruslara kapatırsa Ukrayna’ya da kapatması gerekiyor çünkü aksi halde taraf tutulmuş oluyor.
Montrö Sözleşmesi’nin 19. maddesine göre savaşan devletler olduğu için Ukrayna ve Rusya gemilerinin Boğazlar’dan geçişi yasak ancak yine aynı maddede gemilerin çıkış yaptıkları bağlanma limanlarına dönebileceği belirtiliyor. Ancak eğer Türkiye savaşta yer alırsa savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçişi tamamen Türkiye’nin takdirinde. Ayrıca, Türkiye ile savaşan devletlerin bayrağını taşıyan ticaret gemilerinin geçişi de Türkiye’nin takdirine bağlı. Türkiye ile savaş halinde olmayan devletlerin gemileri düşman devletlere yardım etmemek ve gündüz gösterilen yoldan seyretmek kaydıyla geçebiliyor.
UKRAYNA RUSYA KRİZİNDE TÜRKİYE'DEN KARAR
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, Rusya'nın Ukrayna'yı işgal girişimine ilişkin açıklamalarda bulundu. Savaş başlamadan önce Türkiye'nin hazırlıklı olduğunu belirten Çavuşoğlu, Ukrayna'daki vatandaşlara gerekli uyarıların yapıldığını söyledi.
Konuşmasında Möntre Boğazlar Sözleşmesi'ne de değinen Çavuşoğlu, Türkiye'nin bugüne kadar sözleşmeye harfiyen uyduğun belirtti. "Bu bir askeri harekat değil, resmen savaş hali var" diyen Çavuşoğlu, "Bu durumda da tabii biz tarafların birisi hangisi olursa Rusya da olabilir Ukrayna da burada biz bu durumda Montrö anlaşmasını bu şekilde uyguluyoruz" dedi.
